تاریخچه پیدایش و تکامل پرچم
تاریخچه پیدایش و تکامل پرچم کشورها
اولین ابزار پرچم مانند که توسط انسان مورد استفاده قرار گرفت < vexilloid> نام گرفت , که نشانی کوچک یا مجسمه ای را بر سر میله ای بلند نصب می کردند . این پرچم ها از چوب یا فلز ساخته می شد و گاهی با نوارهای رنگی و روبان هایی تزیین می شد یکی از متداول ترین و رایجترین مصارف پرچم , در مشخص کردن کشورها و ملیت هاست. طراحی و شکل بعضی از پرچم ها الهام بخش پیدایش و برخی براساس نظر و هدفی خاص ایجاد شده است.
- طراحی پرچم ها:
پرچم ها معمولا مستطیل شکل هستند; اما می می توانند به شکل های دیگری که بتوان آنها را برافراشت نیز طراحی شوند. از انواع غیر معمول پرچم ها , میتوان به پرچم غیر مستطیل شکل نپال و پرچم مربع شکل سوییس اشاره داشت و از جمله پرچم هایی که طراحی متفاوتی در جهات مختلف خود دارد میتوان به پرچم پاراگوئه اشاره کرد.
پشت پرچم پاروگوئه | روی پرچم پاروگوئه |
- نشانه ها در پرچم ها:
در پرچم ملی کشورها , علاوه بر رنگ ها از برخی علائم و نشانه ها استفاده می شود .در جریان جنگ های بزرگ تاریخی , سربازانی که در جنگ ها حضور داشتند برای شناسانیدن خود به دیگران , علائم و یا نقش هایی را روی سپرهایشان ترسیم می کردند . این نقوش ,کم کم به پرچم ها سرایت کرد و در طرح پرچم های امروزی , میتوان علائم ,خطوط,صلیب ها , مثلث ها ,آرم کشورها و غیره را مشاهده نمود .این علائم بسیار متفاوتند و معانی و مفاهیم گوناگونی دارند, که باید با دقت نظر خاص تفسیر شوند . نخستين مورد در پیدایش و وجود پرچم در تاريخ اساطير ايران به قيام کاوه آهنگر عليه ظلم و ستم (ضحاک) برميگردد. در آن دوران، کاوه براي آن که مردم را عليه ظلم و ستم ضحاک بشوراند، پيشبند چرمين خود را بر سر نیزه کرد و آن را به دست گرفت تا مردم گرد او جمع شوند. سپس کاخ فرمانرواي خونخوار را در هم کوبيد و فريدون پسر آبتین را که از تبار جمشید بود را بر تخت شاهي نشانيد. فريدون نيز پس از آنکه فرمان داد تا پاره چرم پيشبند کاوه را با ديباهاي زرد و سرخ و بنفش آراستند و در و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهي خواند و بدين سان درفش کاوياني پديد آمد. نخستين رنگهاي پرچم ایران زرد و سرخ و بنفش بود، بدون آنکه نشانهاي ويژه بر روي آن وجود داشته باشد. درفش کاويان صرفاً افسانه نبوده و به استناد تاريخ تا پيش از حمله تازيان به ايران، به ويژه در زمان ساسانيان و هخامنشيان، پرچم ملي و نظامي ايران را درفش کاويان ميگفتند؛ محمدبن جرير طبري در کتاب تاريخ خود به نام الامم و الملوک مينويسد: درفش کاويان از پوست پلنگ درست شده، به درازاي دوازده ارش که اگر هر ارش را که فاصله بين نوک انگشتان دست تا بندگاه آرنج است، ۶۰ سانتي متر به حساب آوريم، تقريباً پنج متر عرض و هفت متر طول ميشود. ابوالحسن مسعودي نيز در مروج اهب به همين موضوع اشاره ميکند. به روايت بيشتر کتابهاي تاريخي، درفش کاويان زمان ساسانيان از پوست شير يا پلنگ ساخته شده بود، بدون آنکه نقش جانوري بر روي آن باشد. هر پادشاهي که به قدرت ميرسيد، تعدادي جواهر بر آن ميافزود. - پرچم ایران پس از یورش تازيان:
پس از حمله تازيان به ايران، ايرانيان تا ۲۰۰ سال هيچ درفش يا پرچمي نداشتند و تنها دو نفر از قهرمانان ملي ايران زمين، يعني ابومسلم خراساني و بابک خرمدين، داراي پرچم بودند. ابومسلم پرچمي يک سره سياه رنگ داشت و بابک سرخ رنگ، به همين روي بود که طرفداران اين دو را سياهجامگان و سرخجامگان ميخواندند. - نخستين تصوير بر روي پرچم ایران:
در سال ۲۵۵ خورشيدي ( ۹۷۶ ميلادي) که غزنويان، با شکست دادن سامانيان، زمام امور را در دست گرفتند، سلطان محمود غزنوي براي نخستين بار دستور داد نقش يک ماه را بر روي پرچم خود که رنگ زمينه آن يکسره سياه بود، زردوزي کنند. سپس در سال ۴۱۰ خورشيدي (۱۰۳۱ ميلادي) سلطان مسعود غزنوي به انگيزه دلبستگي به شکار شير دستور داد نقش و نگار يک شير جايگزين ماه شود و از آن پس هيچگاه تصوير شير از روي پرچم ملي ايران برداشته نشد؛ تا انقلاب اسلامي در سال (۱۹۷۹ ميلادي). - افزوده شدن نقش خورشيد بر پشت شير:
در زمان خوارزمشاهيان يا سلجوقيان سکههايي زده شد که بر روي آن نقش خورشيد بر پشت آمده بود؛ رسمي که به سرعت در مورد پرچمها نيز رعايت شد. در مورد علت استفاده از خورشيد، دو ديدگاه وجود دارد: يکي اينکه چون شير گذشته از نماد دلاوري و قدرت، نشانه ماه مرداد (اسد) هم بوده و خورشيد در ماه مرداد در اوج بلندي و گرماي خود است، به اين ترتيب همبستگي ميان خانه شير (برج اسد) با ميانه تابستان نشان داده ميشود. نظريه ديگر بر تأثير آيين مهرپرستي و ميتراييسم در ايران دلالت و از آن حکايت دارد که به دليل تقدس خورشيد در اين آيين، ايرانيان کهن ترجيح دادند خورشيد بر روي سکهها و پرچم بر پشت شير قرار گيرد. - پرچم در دوران صفويان:
در ميان شاهان سلسله صفويان که حدود ۲۳۰ سال بر ايران حاکم بودند، تنها شاه اسماعيل اول و شاه تهماسب اول بر روي پرچم خود نقش شير و خورشيد نداشتند. پرچم شاه اسماعيل يک سره سبز رنگ بود و بر بالاي آن تصوير ماه قرار داشت. شاه تهماسب نيز چون خود زاده ماه فروردين (برج حمل) بود، دستور داد به جاي شير و خورشيد تصوير گوسفند (نماد برج حمل) را هم بر روي پرچمها و هم بر سکهها ترسيم کنند. پرچم ایران در بقيه دوران حاکميت صفويان سبز رنگ بود و شير و خورشيد را بر روي آن زردوزي ميکردند. البته موقعيت و طرز قرار گرفتن شير در همه اين پرچمها يکسان نبوده، شير، گاه نشسته بوده، گاه نيمرخ و گاه رو به سوي بيننده. در بعضي موارد هم خورشيد از شير جدا بوده و گاه چسبيده به آن. به استناد سياحت نامه ژان شاردن جهانگرد فرانسوي استفاده او بيرقهاي نوک تيز و باريک که بر روي آن آيهاي از قرآن و تصوير شمشير دو سر حضرت علي (ع) يا شير خورشيد بوده، در دوران صفويان رسم بودهاست. به نظر ميآيد که پرچم ایران تا زمان قاجارها، مانند پرچم اعراب، سه گوشه بوده نه چهارگوش. - :پرچم در عهد نادرشاه افشار
نادر که مردي خودساخته بود، توانست با کوششي عظيم ايران را از حکومت ملوک الطوايفي رها ساخته، بار ديگر يکپارچه و متحد کند. سپاه او از سوي جنوب تا دهلي، از شمال تا خوارزم و سمرقند و بخارا، و از غرب تا موصل و کرکوک و بغداد و از شرق تا مرز چين پيش روي کرد. در همين دوره بود که تغييراتي در خور در پرچم ملي و نظامي ايران بهوجود آمد. درفش شاهي يا بيرق سلطنتي در دوران نادرشاه از ابريشم سرخ و زرد ساخته ميشد و بر روي آن تصوير شير و خورشيد هم وجود داشت؛ اما درفش ملي ايرانيان در اين زمان سه رنگ سبز و سفيد و سرخ با شيري در حالت نيمرخ و در حال راه رفتن داشته که خورشيدي نيمه بر آمده بر پشت آن بود و در درون دايره خورشيد نوشته بود: «المک الله». سپاهيان نادر در تصويري که از جنگ وي با محمد گورکاني، پادشاه هند، کشيده شدهاست، بيرقي سه گوش با رنگ سفيد در دست دارند که در گوشه بالايي آن نواري سبزرنگ و در قسمت پاييني آن نواري سرخ دوخته شدهاست. شيري با دم برافراشته به صورت نيمرخ در حال راه رفتن است و درون دايره خورشيد آن باز هم «المک الله» آمدهاست. بر اين اساس ميتوان گفت پرچم سه رنگ عهد نادر مادر پرچم سه رنگ فعلي ايران است. زيرا در اين زمان بود که براي نخستين بار اين سه رنگ بر روي پرچمهاي نظامي و ملي آمد، هر چند هنوز پرچمها سه گوشه بودند. - پرچم ایران در دوره قاجار:
در دوران آغا محمدخان قاجار، سر سلسله قاجاريان، چند تغيير اساسي در شکل و رنگ پرچم داده شد، يکي اين که شکل آن براي نخستين بار از سه گوشه به چهارگوشه تغيير يافت و دوم اين که آغامحمدخان به دليل دشمني که با نادر داشت، سه رنگ سبز و سفيد و سرخ پرچم نادري را برداشت و تنها رنگ سرخ را روي پرچم گذارد. دايره سفيد رنگ بزرگي در ميان اين پرچم بود که در آن تصوير شير و خورشيد به رسم معمول وجود داشت، با اين تفاوت بارز که براي نخستين بار شمشيري در دست شير قرار داده شده بود. در عهد فتحعلي شاه قاجار، ايران داراي پرچمي دوگانه شد. يکي پرچمي يکسره سرخ با شيري نشسته و خورشيد بر پشت که پرتوهاي آن سراسر آن را پوشانده بود. نکته شگفتي آور اين که شير پرچم زمان صلح شمشير بدست داشت در حالي که در پرچم عهد جنگ چنين نبود. در زمان فتحعلي شاه بود که استفاده از پرچم سفيد رنگ براي مقاصد ديپلماتيک و سياسي مرسوم شد. سالها بعد، اميرکبير از اين ويژگي پرچمهاي دوره فتحعلي شاه استفاده کرد و طرح پرچم امروزي را ريخت. براي نخستين بار در زمان محمدشاه قاجار تاجي بر بالاي خورشيد قرار داده شد. در اين دوره هم دو درفش يا پرچم به کار ميرفتهاست که بر روي يکي شمشير دو سر حضرت علي (ع) و بر ديگري شير و خورشيد قرار داشت که پرچم اول درفش شاهي و دومي درفش ملي و نظامي بود. - اميرکبير و پرچم ایران:
ميرزا تقي خان اميرکبير، بزرگمرد تاريخ ايران، دلبستگي ويژهاي به نادرشاه داشت و به همين سبب بود که پيوسته به ناصرالدين شاه توصيه ميکرد شرح زندگي نادر را بخواند. اميرکبير همان رنگهاي پرچم نادر را پذيرفت، اما دستور داد شکل پرچم مستطيل باشد (بر خلاف شکل سه گوشه در عهد نادرشاه) و سراسر زمينه پرچم سفيد، با يک نوار سبز به عرض تقريبي ۱۰ سانتي متر در گوشه بالايي و نواري سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پايين پرچم دوخته شود و نشان شير و خورشيد و شمشير در ميانه پرچم قرار گيرد، بدون آنکه تاجي بر بالاي خورشيد گذاشته شود. بدين ترتيب پرچم ایران تقريباً به شکل و فرم پرچم امروزي ايران درآمد. - انقلاب مشروطيت و پرچم ایران:
با پيروزي جنبش مشروطه خواهي در ايران و گردن نهادن مظفرالدين شاه به تشکيل مجلس، نمايندگان مردم در مجلسهاي اول و دوم به کار تدوين قانون اساسي و متمم آن ميپردازند. در اصل پنجم متمم قانون اساسي آمده بود: «الوان رسمي بيرق ايران، سبز و سفيد و سرخ و علامت شير و خورشيد است»، کاملاً مشخص است که نمايندگان در تصويب اين اصل شتابزده بودهاند. زيرا اشارهاي به ترتيب قرار گرفتن رنگها، افقي يا عمودي بودن آنها، و اين که شير و خورشيد بر کدام يک از رنگها قرار گيرد، به ميان نيامده بود. همچنين درباره وجود يا نبود شمشير يا جهت روي شير ذکري نشده بود. به نظر ميرسد بخشي از عجله نمايندگان به دليل وجود شماري روحاني در مجلس بوده که استفاده از تصوير را حرام ميدانستند. نمايندگان نوانديش در توجيه رنگهاي به کار رفته در پرچم به استدلالات ديني متوسل شدند، بدين ترتيب که ميگفتند رنگ سبز، رنگ دلخواه پيامبر اسلام (ع) و رنگ دين است، بنابراين پيشنهاد ميشود رنگ سبز در بالاي پرچم ملي ايران قرار گيرد. در مورد رنگ سفيد نيز به اين حقيقت تاريخي استناد شد که رنگ سفيد رنگ مورد علاقه زرتشتيان است، اقليت ديني که هزاران سال در ايران به صلح و صفا زندگي کردهاند و اين که سفيد نماد صلح، آشتي و پاکدامني است و لازم است در زير رنگ سبز قرار گيرد. در مورد رنگ سرخ نيز با اشاره به ارزش خون شهيد در اسلام، به ويژه امام حسين (ع) و جان باختگان انقلاب مشروطيت، به ضرورت پاسداشت خون شهيدان اشاره شد. وقتي نمايندگان روحاني با اين استدلالات مجاب شده بودند و زمينه مساعد شده بود، نوانديشان حاضر در مجلس سخن را به موضوع نشان شير و خورشيد کشاندند و اين موضوع را اين گونه توجيه کردند که انقلاب مشروطيت در مرداد (سال ۱۲۸۵هجري شمسي ۱۹۰۶ ميلادي) به پيروزي رسيد يعني در برج اسد (شير). از سوي ديگر چون اکثر ايرانيان مسلمان شيعه و پيرو علي هستند و اسدالله از القاب حضرت علي (ع) است، بنابراين شير هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شيعيان. در مورد خورشيد نيز چون انقلاب مشروطه در ميانه ماه مرداد به پيروزي رسيد و خورشيد در اين ايام در اوج نيرومندي و گرماي خود است، پيشنهاد شد خورشيد را نيز بر پشت شير سوار کنند که اين شير و خورشيد هم نشانه علي (ع) باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، يعني روز پيروزي مشروطه خواهان، و البته وقتي شير را نشانه پيشواي امام اول (ع) بدانيم، لازم است شمشير ذوالفقار را نيز به دستش بدهيم. بدين ترتيب براي اولين بار پرچم ملي ايران به طور رسمي در قانون اساسي به عنوان نماد استقلال و حاکميت ملي مطرح شد. در سال ۱۳۳۶ منوچهر اقبال، نخست وزير وقت، به پيشنهاد هياتي از نمايندگان وزارت خانههاي خارجه، آموزش و پرورش و جنگ طي بخشنامهاي ابعاد و جزئيات ديگر پرچم را مشخص کرد. بخشنامه ديگري در سال ۱۳۳۷ در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طي آن مقرر شد طول پرچم اندکي بيش از يک برابر و نيم عرضش باشد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نشان پرچم < شیر و خورشید > جای خود را به طرحی شبیه کلمه « الله » داد که مانند لاله سرخی است که از خون شهیدان انقلاب سربرآورده و چهار قسمت آن شبیه به هلال ماه و قسمت میانی , یادآور شمشیر به نشانه قدرت و ایستادگی ملت مسلمان است و مجموعا کلمه توحید « لا اله الا الله » را تشکیل می دهد همچنین عبارت الله اکبر ۲۲ بار در حاشیه پایین نوار سبز رنگ و در حاشیه بالای نوار قرمز رنگ تکرار شده که در هر رنگ ۱۱ بار تکرار شده که نماد یازدهمین ماه سال شمسی و در مجموع ۲۲ بهمن ماه ۱۳۵۷ روز پیروزی انقلاب اسلامی است. - درفش شهداد:
برخی درفش شهداد را اولین پرچم شناسایی شده ایرانی می دانند . این درفش در کاوش های مربوط به شهداد کرمان (سال ۱۳۵۰ شمسی)کشف شده که اکنون در موضع ایران باستان نگهداری می شود.این پرچم تاریخی که روی آن نقش درخواست آب از الهه باران حک شده مربوط به عصر آهن است این درفش فلزی به اندازه های ۲۳*۲۳ سانتی متر با میله آن به طول ۱/۱۹ متر و در بالای آن مجسمه عقابی با بال های گسترده که متعلق به سه هزار سال پیش از میلاد می باشد . روی این درفش نقش یک نخل و دو درخت و پنج آدم کوچک و بزرگ که همه از بزرگان هستند و دوشیر و یک گاو کوهان دار و چند مار دیده می شود.